Balázs Ablonczy
Pál Teleki (1879-1941)
Warszawa, Instytut Pamięci Narodowej, 2020

Pál Teleki jest jednym z najczęściej, oprócz przywódcy Węgier międzywojennych Miklósa Horthyego, wymienianych w dyskursie publicznym polityków węgierskich XX w. Autor tej książki zamierzał jak najrzetelniej udokumentować biografię węgierskiego męża stanu, ale nie obyło się bez kłopotów. Problemem była skąpa ilość dokumentów. Niemniej autor wykorzystał wszystkie dostępne, również nieme, źródła archiwalne.

Pál Teleki był politykiem, ale jego życiorys wymaga odwołania do nauk geograficznych, historii idei i wychowania, a nawet ujęcia psychologicznego. Był twórcą węgierskiego skautingu. Odznaczał się wysokim poziomem etyki, choć niektórzy określają go jako człowieka kontrowersyjnego.

Na uwagę zasługuje jego postawa wobec Polski i Polaków. W początkach lipca 1920 rząd Węgier premiera Pála Telekiego podjął decyzję o udzieleniu militarnej pomocy Polsce, przekazując nieodpłatnie i dostarczając w krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej drogą przez Rumunię zaopatrzenie wojskowe np. naboje karabinowe do Mausera, naboje do Mannlichera, amunicję artyleryjską, karabiny Mauser, kilka milionów części zapasowych, kuchnie polowe, piece polowe.

Tuż przed atakiem w 1939 roku na zapytanie strony niemieckiej o możliwość dokonania inwazji z terytorium Węgier Teleki odmówił. Po 15 marca 1939 r. Węgry i Polska miały wspólną granicę. Kierowany wielowiekową tradycją dobrych stosunków z Polską, Teleki odparł: „że Węgry nie mogą przedsięwziąć żadnej akcji militarnej przeciw Polsce ze względów moralnych". List ten wywołał wściekłość kanclerza Trzeciej Rzeszy. Po polskiej klęsce wrześniowej węgierski rząd podjął decyzję o otwarciu granic dla polskich uchodźców oraz zapewnił im wszelką możliwą pomoc – na Węgrzech działały polskie szkoły i organizacje społeczne, aż do momentu wkroczenia na Węgry Niemców w 1944 roku.

Pál Teleki nie mógł pogodzić się z faktem wykorzystania przez III Rzeszę Niemiecką terytorium Węgier do zaatakowania dawnego sojusznika tj. Jugosławii. Biorąc na siebie pełnię winy za przymierze z Niemcami i wynikłe z tego tytułu nieszczęścia, by zrehabilitować Węgrów, Teleki popełnił samobójstwo.