Andrzej Nowak
Metamorfozy Imperium Rosyjskiego 1721-1921
Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2022.

Czy Rosja to Trzeci Rzym, czy serce Słowiańszcyzny, czy może więzienie narodów albo jak określił ją prezydent USA, Ronald Regan, Imperium zła… Jak pisze autor książki, Imperium Rosyjskie wzięło się z połączenia dokonywanych przez jej władców skutecznych podbojów ze specyficzną ideologią. Zsyłka była specyficzną techniką budowania tego dziwnego państwa i zarządzania nim ¹. Po raz pierwszy określenie imperium w stosunku do carstwa moskiewskiego użył Andriej Kurbski w 1564 r., gdy w czasie wojny Iwana Groźnego z państwem polsko-litewskim przeszedł na stronę króla Zygmunta II Augusta. Emigrant polityczny z Moskwy określił ojczyznę, do której chciałby powrócić, jako prawosławne „Imperium Świętoruskie”. Tak powstawała fundamentalna idea imperialnej Rosji – Moskwy, jako „Trzeciego Rzymu”. Od początków XVI w. utrwalało się przekonanie, że jeśli Moskwa zginie, to zginie również świat prawosławny. Tę ideę przedstawił jako egzystencjalne zobowiązanie moskiewskiej wspólnoty mnich pskowskiego klasztoru Eleazara, Filoteusz ². Pierwszy większy kryzys państwowy zwany „okresem smuty” zdarzył się po śmierci syna Iwana Groźnego i wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów, a następnie obcej interwencji (szwedzkiej i przede wszystkim polskiej, uwieńczonej okupacją Kremla w latach 1610-1612).

Historię Rosji tworzyli nie tylko carowie, ale i imperatorowe, z najbardziej znaną Katarzyną Wielką, a faktycznie księżniczką niemiecką, Zofią Fryderyką Augustą Anhalt-Zerbst-Dornburg, żoną zamordowanego cara i beneficjentką tego morderstwa ³. Za jej panowania, jak pisze autor książki, Rosja została oficjalnie ogłoszona „europejskim mocarstwem”, a cesarzowa wprowadziła tę definicję w swoim słynnym Nakazie z 1766 r. Owa instrukcja do nigdy w rzeczywistości niezrealizowanej reformy systemu prawa w Imperium, została całkowicie wykorzystana propagandowo: miała pokazać zachodniej opinii publicznej, że Rosja staje w awangardzie oświeceniowych reform, inspirowanych dziełami Monteskiusza i duchem Woltera. Pierwszy rozbiór Polski przesuwał po raz pierwszy od ponad stu lat granice Imperium Rosyjskiego na zachód.

Z czasem jednak Francuzi i Anglicy zaniepokoili się ekspansywną polityką cesarzowej Katarzyny. Pojawiło się pytanie: Czy ten typ władzy, który ją charakteryzował, nie jest po prostu wschodnim despotyzmem? Takie zarzuty irytowały bardzo carycę, która postanowiła na nie odpowiedzieć, publikując obszerną polemikę.

Bardzo interesująca jest analiza poezji mało znanego w Polsce Gawriła Dzierżawina, uznawanego za największego poetę rosyjskiego przed Puszkinem, a także innych bardów Rosji.

Prof. Andrzej Nowak, jak zwykle, przedstawia fascynującą mozaikę ważnych postaci, idei i wydarzeń, od wczesnych lat moskiewskiej potęgi po upadek cesarstwa Romanowów, którego spuściznę próbuje odtworzyć dziś Władimir Putin.

Serdecznie zachęcam do lektury.

 

^1. Por. A. Nowak, Metamorfozy Imperium Rosyjskiego 1721-1921 : geopolityka, ody i narody, Kraków 2022, s. 7
^2. Tamże, s. 8
^3. Tamże, s. 29