Paweł Edmund Strzelecki (1797 - 1873), patron roku 2023
Paweł Edmund Strzelecki, patron roku 2023, odkrył złoto w Australii, ale na prośbę gubernatora Gipps’a zachował to w sekrecie, rezygnując z uznania pierwszeństwa odkrycia i nagrody finansowej. Prawdopodobnym motywem zachowania w tajemnicy tak znaczącego odkrycia było zagrożenie buntem i rozruchami zesłanych w Australii, których było ok. 45 tys. Stąd w Australii nie wystąpiła „gorączka złota”, podobna do tej w Ameryce 1. Anglicy długo ukrywali zasługi Strzeleckiego w odkryciu złota, ale kolejni Polacy mimo to podążyli śladem Strzeleckiego.
Paweł Edmund jako pierwszy Polak okrążył świat w celach naukowych. W czasie dziewięcioletniej podróży prowadził badania geologiczne nie tylko w Australii, ale i w Ameryce Północnej oraz Południowej. Był również odkrywcą nowych miejsc np. Góry Kościuszki w Australii. Badał wulkany np. na Hawajach. W czasie swojej podróży odwiedzał też Polaków, którzy byli uciekinierami po powstaniach. Pod koniec życia osiadł w Wielkiej Brytanii i okazał się uzdolnionym organizatorem pomocy dla Irlandii w czasie głodu. Jego zasługi dotyczyły zwłaszcza ratowania głodujących dzieci, za co został uznany za bohatera narodowego Irlandii.
Skąd pochodził ten nietuzinkowy człowiek, którego 150. rocznicę śmierci obchodzimy w tym roku? Ród Strzeleckich pochodził prawdopodobnie ze wsi Strzelce Wielkie, będącej niegdyś własnością Mikołaja Wątróbki-Strzeleckiego i leżącej w widłach Wisły i Sanu, na Nizinie Sandomierskiej. Paweł Edmund urodził się 20.07.1797 r. w Głuszynie, który teraz jest częścią Poznania. Był szlachcicem herbu „Oksza”. Jego rodzicami byli: Franciszek Strzelecki i Anna z Raczyńskich.
Paweł Strzelecki studiował geografię i geologię w Heidelbergu i prawdopodobnie w Edynburgu. Zakończył dwuletnie studia a potem wiedzę pogłębiał jako samouk. W latach 1814-1817 mieszkał w Krakowie, który w owym czasie stanowił niezależny byt zwany Rzeczpospolitą Krakowską. Potem przeniósł się do zaboru pruskiego a dokładniej do Skubarczewa, gdzie mieszkała siostra, Izabela, z mężem. Wcześniej jednak odbył służbę w wojsku pruskim, gdzie osiągnął stopień podchorążego. Miał w swoim życiu epizod romantyczny - zakochał się w Aleksandrze Turno, zwanej Adyną. Ojciec ukochanej odmówił mu jednak jej ręki. W 1829 r. Strzelecki opuścił Polskę. W latach 1830–1831 przebywał prawdopodobnie we Francji, a do czerwca 1834 mieszkał w Wielkiej Brytanii.
Od dzieciństwa Strzelecki marzył o podróżach. Celem jego pierwszych wypraw, sfinansowanych prawdopodobnie spadkiem po zmarłych rodzicach, była zachodnia Europa: Austria, Czechy, Szwajcaria, Włochy i Dalmacja. We Włoszech poznał magnata, Franciszka Sapiehę, który powierzył mu zarządzanie swoim wielkim majątkiem Bychowiec pod Mohylewem. Strzelecki wykonywał tę pracę tak dobrze, że został nagrodzony spadkiem, który pozwolił mu odbyć podróż dookoła świata w latach 1834-1843.
W jej trakcie realizował m.in.: wielotematyczne badania przyrodnicze w Ameryce Północnej w Apallachach, na Florydzie i w Meksyku. Najważniejsze odkrycia z tego okresu to odkrycie eksploatowanych do dziś złóż rud miedzi w Kanadzie, nad jeziorem Ontario. Dalsza trasa Strzeleckiego wiodła przez Kubę, Brazylię, Urugwaj i Argentynę, aż do Chile. W Ameryce Południowej Strzelecki badał tamtejsze wulkany i złoża surowców mineralnych (Argentyna, Peru, Ekwador) a potem również prowadził badania meteorologiczne np. w Brazylii czy na Hawajach. Opisał brazylijską dżunglę, stwierdzając m. in.: Badanie tego bogactwa roślinności i niezmiernej rozrzutności natury przepełnia myśl zachwytem nad dziwami ziemi.2 Paweł Strzelecki pływał rzekami Rio Grande i La Plata. Odwiedził Paragwaj, Argentynę i Urugwaj, był w Montevideo i Buenos Aires. Tam w sierpniu 1836 r. był świadkiem wstrząsającej sceny wymordowana ponad stu wodzów indiańskich na rozkaz dyktatora Argentyny. Od tej pory zawsze walczył o prawa Indian. Strzelecki wyprzedził Ignacego Domeykę w dotarciu do Chile.
Lata 1839–1843 to okres eksploracji Australii, Nowej Zelandii i Tasmanii. Podczas pobytu w Australii zbadał najwyższe pasmo górskie tego kontynentu – Wielkie Góry Wododziałowe, a jego najwyższy szczyt, na którym stanął 12 marca 1840 roku, nazwał na cześć przywódcy Insurekcji z 1794 r. - Górą Kościuszki (Mount Kosciuszko). Strzelecki zapisał się również odkryciem Krainy Gippsland nazwanej tak przez niego na cześć ówczesnego gubernatora Nowej Południowej Walii, Georga Gippsa’a. Oprócz złota Polak odkrył tam złoża srebra, żelaza i węgla.
W wielu odwiedzanych miejscach wykonywał, na zlecenie tamtejszych władz, badania geologiczne, mineralogiczne, a niekiedy również agrochemiczne i barometryczne. Ponadto na własny użytek prowadził obserwacje etnograficzne i archeologiczne wśród odwiedzanej rdzennej ludności. 3
Kłopoty ze zdrowiem sprawiły, że w październiku 1843 r. Paweł powrócił do Europy, gdzie dwa lata później wydał w Londynie pierwsze opracowanie naukowe o Australii: Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi van Diemena. Dzieło Strzeleckiego zawierające wyniki jego badań geologicznych, mineralogicznych, etnograficznych, a także informacje o klimacie, rolnictwie, faunie, florze i kolonialnej historii Australii oraz Tasmanii przez prawie pół wieku było niezastąpionym źródłem wiedzy o tamtej części świata. W 1845 r. podróżnik przyjął obywatelstwo brytyjskie i odtąd podpisywał się „Paul Edmund de Strzelecki”. Stał się pełnomocnikiem a potem dyrektorem wykonawczym Brytyjskiego Stowarzyszenia Pomocy, założonego przez grupę arystokratów, bankierów i filantropów, które w czasie Wielkiego Głodu niosło pomoc głodującym w Irlandii. Brytyjski rząd uznał, że ze względu na wzajemną wrogość, Irlandczycy będą bardziej ufać członkowi elity brytyjskiej, który był Polakiem i katolikiem. Paweł Strzelecki został dysponentem funduszu w Irlandii i na początku stycznia 1847 r. udał się do Dublina, skąd wyruszył na północ do hrabstw Mayo, Sligo i Donega. W odróżnieniu od innych agentów Strzelecki skupił się na niesieniu pomocy materialnej głównie dzieciom. Zjednał sobie duchowieństwo protestanckie, jak i katolickie, które odtąd pomagać miały dzieciom niezależnie od ich wyznania.
Polak zmarł 6.10.1873 w Londynie i został pochowany na cmentarzu Kensal Green. W 200. rocznicę urodzin jego prochy zostały sprowadzone do ziemi rodzinnej.
KM
1. Por. M. Będkowski, Polscy poszukiwacze złota, Poznań 2019, s. 170
2. Por. M. P. Pilichowie, Wielcy polscy podróżnicy, którzy odkrywali świat, Warszawa 2016, s. 106
3. Por. M. Będkowski, Polscy poszukiwacze złota, Poznań 2019, s. 169
