Jarosław Dudek
Chazarowie: polityka-kultura-religia: VII-XI w
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2016

Historia tajemniczej Chazarii jest ściśle związana z przeszłością rozległych terytoriów Europy Wschodniej i zachodnich peryferii Azji. Od momentu narodzin imperium Hunów w pierwszej połowie V w. do nadejścia Mongołów w XII w. w XIII w. na tym obszarze powstawały i rozpadały się różne organizacje plemienno-państwowe, zanim zdążyły się zakorzenić w tradycji źródłowej. Jak pisze autor „na tle mgławicowych konstelacji politycznych tworzonych przez różne stepowe związki plemienne w okresie przedmongolskim, Chazaria wyróżniała się nie tylko rozmiarami, potencjałem ekonomicznym, demograficznym, wpływem na losy sąsiadów ale również tzw. długim trwaniem w obliczu różnych wyzwań.” Historia Chazarii pozostawała przedmiotem romantycznych wizji. Widziano ją jako „nowy Izrael”. Z drugiej zaś strony postrzegano ją jako pasożytnicze państwo turecko-żydowskich koczowników i handlarzy, którzy żyli kosztem swych osiadłych poddanych i sąsiadów, głównie Słowian.
W przypadku Chazarów „teksty rodzime”, im poświęcone są stosunkowo nieliczne i przetrwały za pośrednictwem średniowiecznej i nowożytnej literatury hebrajskiej. Istnieniem tajemniczego królestwa na wschodzie, którego mieszkańcy wyznawali judaizm interesował się dyplomata żydowski z muzułmańskiej Andaluzji, Chasdaj ibn Szaprut. Postarał się również o wiedzę nt. Chazarów od diaspory żydowskiej w Egipcie. Chazarię łączyły bliskie więzi z Cesarstwem Bizantyjskim, dlatego rola źródeł pochodzących z tego kręgu kulturowego jest bardzo ważna, jak podkreśla autor książki, dla poznania historii tego państwa. Duże zainteresowanie Chazarami wykazywali pisarze syryjscy. Stopniowo do położonych na północ od Kaukazu krain docierali kolejni podróżnicy: dyplomaci, misjonarze, kupcy.
W przypadku polskiej historiografii jeszcze w 2. poł. XIX wieku liczba publikacji nt. Chazarii jest bardzo skromna. Tym bardziej należy zwrócić uwagę na polecaną publikację, zawierającą: etnogenezę Chazarów i narodziny państwa oraz rozwój jego potęgi. Autor zamieścił informacje o rywalizacji Chazarów z Arabami o Kaukaz, układaniu stosunków ekonomicznych z Chińczykami a także z niezależnymi stepowcami: Węgrami. Pieczyngami i Oguzami. Najwięcej zdezorientowania mogła wprowadzić wielość religii, które wyznawano w Chazarii a szczególnie konwersje na judaizm, ale wśród Chazarów byli również wyznawcy islamu i chrześcijaństwa. Do upadku potęgi Chazarii przyczyniły się wysiłki księcia Światosława Igoriewicza, który dążył do ekspansji Rusi na wschód i na południe i odnosił sukcesy. Zapraszam do lektury